Katja Gabriëls is Open Vld-kamerlid en lid van de werkgroep Politieke Vernieuwing.
Laten we het effect van de lijststem bij het toewijzen van zetels aan parlementsleden neutraliseren en het systeem van opvolgers afschaffen. Zo kan de kiezer - en niet langer de partij - bepalen wie effectief gaat zetelen in het parlement. Onze partij legt deze voorstellen neer in de werkgroep politieke vernieuwing.
Je kan in het kieshokje een geldige stem uitbrengen door bovenaan de lijststem te kleuren of een of meer bolletjes van kandidaten te kleuren. Wat veel kiezers echter niet beseffen, is dat hun keuze grote gevolgen heeft voor de kandidaten.
Met een lijststem verklaart de kiezer zich immers akkoord met de volgorde van de kandidatenlijst zoals de partij die heeft bepaald. Die lijststemmen worden vervolgens verdeeld onder de kandidaten die niet genoeg naamstemmen verzamelden om rechtstreeks te worden verkozen. Bij die verdeling begint men bovenaan de lijst.
De kans om verkozen te geraken is dus in grote mate afhankelijk van de plaats op de lijst. Een kandidaat op plaats 2 of 3 moet zich weinig zorgen maken om verkozen te geraken. Hij of zij kan immers tellen op stemmen uit de pot. Maar daardoor valt een kandidaat op pakweg plaats 10 geheid uit de boot, ondanks zijn hoger aantal voorkeurstemmen.
En wat dan gezegd als een zetelend parlementslid ontslag neemt om bijvoorbeeld minister te worden? Vandaag gaat die zetel dan over naar de eerste opvolger. Wie? Een man of vrouw die opnieuw door de partij op deze lucratieve opvolgerslijst is geplaatst, die doorgaans veel minder stemmen haalt dan kandidaten op de hoofdlijst en hen zo ongegeneerd kan voorbijsteken.
Dat is helemaal niet democratisch. De stem van de kiezer is in het huidige systeem ondergeschikt aan de wil van de partijen. Zij kunnen middels het systeem van de lijststem en opvolgers perfect bepalen wie uiteindelijk verkozen geraakt. Kandidaten hebben er dus alle belang bij in de gunst van de lijstvormers te staan om een goede plaats bovenaan of bij de opvolgers te verwerven, en eens verkozen ook te behouden bij de volgende verkiezingen. Een sterk staaltje particratie dus. En dit systeem maakt ‘slachtoffers’. Veertien Kamerleden en elf Vlaamse volksvertegenwoordigers bemachtigden in 2014 een zetel dankzij hun goede plaats en ten koste van een kandidaat die meer steun van de kiezer genoot. Wielrenners krijgen toch ook geen 100 meter voorsprong omdat de ploegleider hun een lager rugnummer geeft?
Wij zien liever echte volksvertegenwoordigers die hun zetel op eigen kracht verdienen in de parlementen in plaats van partijvertegenwoordigers. We willen meer democratie en minder particratie, en willen dus af van de lijststem en de opvolgers. In 2000 hebben we het effect van de lijststem afgezwakt door het aantal te verdelen ‘potstemmen’ te halveren. Nu is het tijd om komaf te maken met beide particratische jokers.
Concreet blijft volgens ons wetsvoorstel een lijststem bestaan, maar telt die enkel mee voor het aantal zetels dat een partij behaalt. Wie die zetels bezet, wordt enkel en alleen afhankelijk van de naamstemmen die de kandidaten behalen, ongeacht hun plaats.
Een veelgehoorde kritiek is dat een partij zonder beide jokers geen nieuw bloed naar het parlement kan sturen of ‘backbenchers’ kan belonen voor hun goed werk in het parlement. Dat klopt niet. De partij kan immers een signaal blijven geven door hen hoog op de lijst te plaatsen. Maar het is aan de kiezer om hier al dan niet gevolg aan te geven. Onderzoek wijst uit dat wie hoog op de lijst staat, sowieso meer stemmen haalt. Het klopt overigens ook niet dat vrouwen het slachtoffer zouden worden van dit voorstel. Vrouwen en mannen krijgen even veel plaatsen op de lijst en halen tegenwoordig gemiddeld even veel voorkeurstemmen. Andere partijen zeggen dan weer ongegeneerd dat ze tegen deze voorstellen zijn omdat ze veel belang hechten aan partijmacht. Waarvan akte.
Alle kandidaten verdienen een faire kans om verkozen te worden. De democratie directer maken en er meer burgers actief in betrekken, dat is ons uiteindelijke doel. Dat is een essentieel puzzelstukje om het vertrouwen in politiek en politici te vergroten.